door Unieke collectie over koloniaal verleden aan Kaap de Goede Hoop
Het Rijksmuseum en het Nationaal Archief hebben het omvangrijke archief van de Nederlandse familie Swellengrebel verworven. Het betreft een zeldzaam familiearchief dat tien generaties beslaat en teruggaat tot in de 17de eeuw. Opvallend zijn onder meer Hendrik Swellengrebels (1734-1803) reisverslagen en aquarellen met betrekking tot zijn drie reizen door de Kaapkolonie, tegenwoordig deel van Zuid-Afrika. Zijn reisverslagen geven inzicht in de koloniale verhoudingen met de oorspronkelijke bewoners van het land en mensen in slavernij. Ook is er een tekening waarop Augustus van Bengalen staat afgebeeld. Van Bengalen is een van de weinige tot slaaf gemaakte personen aan de Kaap van wie zowel naam als portret bewaard zijn gebleven.
Een selectie van de aquarellen en archiefstukken is van 4 juni t/m 30 november 2025 te zien in het Rijksmuseum. Het oudste gedeelte van het familiearchief (1689-1804) is vanaf 4 juni in de studiezaal van het Nationaal Archief in te zien. Ook staat het merendeel van de collectie online op de websites van het Rijksmuseum en het Nationaal Archief.
De collectie en het archief Swellengrebel is verworven namens de Staat der Nederlanden door het Rijksmuseum, met steun van het Johan Huizingafonds/Rijksmuseumfonds en Fonds De Zuidroute/Rijksmuseumfonds. Het familiearchief wordt beheerd door het Nationaal Archief, de objecten door het Rijksmuseum.
De collectie Swellengrebel
De inhoud van het bijzondere familiearchief Swellengrebel werd onder historici vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw bekend door een aantal publicaties en bronnenuitgaven. Vele onderzoekers klopten sindsdien bij de familie aan, omdat het archief een belangrijke bron van informatie is over het leven van een familie die deel uitmaakte van het koloniale bestuur aan de Kaap. Zo was Hendrik Swellengrebel sr. (1700-1760) van 1739 tot 1751 gouverneur van de Nederlandse Kaapkolonie. Tegelijkertijd bevat het veel informatie over latere generaties die in Nederland actief waren op juridisch, charitatief en medisch gebied.
Zeer uitzonderlijk aan de collectie is de volledigheid van het geheel. Zo is zelfs de factuur van het 112-delig Chinese servies met het wapen van de familie Swellengrebel uit 1751 bewaard gebleven. Hierdoor is bekend hoe groot het oorspronkelijk servies was, en ook wat de tussenpersoon voor zijn diensten rekende. Ook is bijvoorbeeld de inkooplijst van reisbenodigdheden voor Swellengrebel jrs. tweede reis onderdeel van het archief. Hierop staan onder meer ossenwagens voor vervoer en hagel en visnetten voor jacht.
Nu in het Rijksmuseum
In het Rijksmuseum is ter gelegenheid van de verwerving een presentatie gewijd aan de collectie, en dan met name de reisverslagen van Hendrik Swellengrebel jr. en de aquarellen die Johannes Schumacher (?-1792) in zijn opdracht maakte. Ze tonen de landschappen, dieren en mensen waarover Swellengrebel in zijn journaals schreef. Uniek is de tekening die een Oeswana San voor Swellengrebel maakte van onder andere struisvogels, neushoorns en een buffel. Ook wordt een dagboek en tekening getoond van de zussen Johanna (1730-1753) en Helena Swellengrebel (1733-1798). Tijdens hun overtocht van de Kaap naar Nederland in 1751 hielden zij samen een dagboek bij. Dit is een van de weinige verslagen van vrouwelijke passagiers op een VOC-schip.
Nu in het Nationaal Archief
Vanaf 4 juni is het oudste gedeelte van de collectie in de studiezaal van het Nationaal Archief in te zien. De meest bijzondere stukken uit de collectie zijn gedigitaliseerd en staan op de website: de reisverslagen van Hendrik Swellengrebel (een zeereis en drie landreizen) en de reisjournaals van zijn zussen van Johanna en Helena Swellengrebel.
Bron: Rijksmuseum Amsterdam
